Derivaçon prefixal
Los prefixos son mas independientes que los suffixos, produziendo-se puœis, normalmente, d’adverbios ou de preposiçones que tienen vida autónoma nel romance. Cun rigor, stremen-se les formaçones u entren prefixos que son meres partícules, sin existencia autónoma nel idioma (cumo s- n sfhaer, ou (ar)re- n arreponer) d’aquelhes u participen elementos prefixales q’avezen funccionar tamien cumo pallabres independientes (ansí contra- n contradizir, ente- n enteabrir). Nel primer casu habrá derivaçon, nel segundu, abundará fhalar de composiçon.
Solo que nun ye siempre fácile stablicer una differencia tala, razon pola que se prefier considera’ la formaçon de pallabres per usu d’un typu de derivaçon – la derivaçon prefixal. Tanto los suffixos cumo los prefixos formen pallabres nuœves conservando de rieglra una relaçon de significaçon cul radical derivante; processu distinctu de la composiçon, que forma vozes dissociades de la significaçon de los radicales componentes.
Ansí:
D’awa ye-se a formar, ente varies outres, les pallabres:
-
Disawar cun incrementaçon del prefixu dis-
-
Aweria, cun l addiçon del suffixu -eria
-
Awa-nieve, per addiçon del radical nieve
Nes duês primeires contina presente la noçon fundamental expressada pol nome derivante. Na terceira svanecîu-se da fheitho. De la union de los radicales awa & nieve nacîu una nuœva pallabra, portadora d’una significaçon única & autónoma – el nome d’un phenómeno atmosphéricu.
Fheithes estes consideraçones, vaî-se passar al examen de los prefixos q’apaecen nes vozes de nuœsso.
Son de procedencia lhatina ou griega, magar nun se sentir cumo talos. Delhos suffren appreciables alteraçones al contactu cun la vocal & principalmente cun la consonante inicial de la pallabra derivante. Ansí, el prefixu griegu an- q’indica “privaçon” (an-ónymo) assume la fhorma a- pante consonante: a-pathía; in-, ou l sou correspondiente lhatin, torna-se im- tras m & il- tras l: in-feliz, in-activo; sí q’ansí: il-legal, im-moral.
Nun s’habran tracamundiar tales alteraçones cun les fhormes vernácules, procedentes d’evoluçon normal de ciertos prefixos lhatinos. Ansí a-, d’ad- (a-dondar).
Nel elenchu que vien, diran-se mangar intamando les fhormes q’assume l mesmu prefixu, de mano; dará-se la fhorma primitiva, a lo cabeiro, la vernácula, quando la houbier.
Prefixos de procedencia lhatina
ab- | distancia, dexebra | abdicar, abxhurar |
abs- | abstener, abstraher | |
a- | amobible, aversion | |
ad- | approximaçon, direcçon | adiuncto, adventicio |
a- (ar-, as-) | aveirar, arribar, assentir | |
ante- | anterioridá | antebraçu, anteponer |
(ar)re- | repetiçon | arrefha(z)er, arrespirar |
circum- | al rodiu, in torno | circumvagar, circumloquio |
cis- | aquende | cisalpin |
con- (com-) | contiguidá, companyía | componer, contener |
co- | coperar, co-roborar |
|
contra- | opposiçon, contrario | contradizir |
de- | de riba a baxo | decaher, decrecer |
di- | dexebra, movemiento, negaçon | dirimir, dibura |
dis- | distender, dissidente | |
intre- (ente-) | in medio | intretener, entemicer |
ex- | pa fhuœra, stau anterior | exportar, extraher |
e- | emigrar, evadir | |
extra- | exterior | extraofficial, extraviar |
in- (im-) | pa n dientro, negaçon, privaçon | impedir, inactivo, illegal |
i- (ir-) (il-) | immigrar, irrumpir | |
intra- | interior | intravenoso |
intro- | pa n dientro | intromission |
ob- | de cara, opposiçon | obiectu, obstáculu |
o- (op-) (oc-) | occurrir, opponer | |
per- | pente | percurrer, perfurar |
pro- | cara a |
progressu, prosegir |
re- (inchoativos) | a tras, repetiçon | renacer, repetir |
retro- | bien a tras | retroceder, retrospectiva |
soto- | inferior | sotoponer |
sota- | sotavento | |
sub- | de riba a baxo, inferioridá | subalterno, submission |
sus- (sup-) | suspender, supponer | |
so- | sofhitar, sopesar | |
super- | per riba, excessu | superponer, superpoblau |
sobre- | sobreponer, sobrecarga | |
trans- | alhende | transalpin, transexual |
tres- | tresvariar, trespassar | |
ultra- | alhen del límite | ultravioleta, ultrason |
viç- | substituçon | viçrector, viçconde |
Prefixos de procedencia griega
an- | privaçon, negaçon | anarchía, atheu |
ana- | inverso, repetiçon | anagramma, anáphora |
amphi- | al rodiu, in torno | amphibio, amphitheatro |
anti- | opposiçon, dexebra | antiaereo, antípoda |
apó- | dexebra | apóstata |
arch- | superioridá | archiduque, archetypu |
cata- | opposiçon | catadrióptico |
dia- (di-) | pente, dexebra | diagnósticu, diócesis |
dys- | diffícile, mal stau | dystopia |
ec- (ex-) | pa fhuœra | eclipsis, éxodu |
en- (em-, e-) | interior | encéphalo, ellipsis |
endo- (end-) | endodoncia | |
epi- | in riba, posterior | epidermis, epílogu |
eu- | bien, bœn | euphonía |
Derivaçon suffixal
Per derivaçon suffixal formen-se nuœvos substantivos, adiectivos, verbos & t’adverbios (los adverbios in -mente), d’ende classificase l suffixu n:
-
Nominal, al agglutinase a un radical a fin de dar intamu a un nome ou a un adiectivu: punt-eiru, punt-ina, punct-ual;
-
Verbal, quando al addicionase resulta n un verbo: suav-izar, reman-ecer;
-
Adverbial, que ye l suffixu –mente, cabo la fhorma feminina d’un adiectivu: suave-mente, pelligrosa-mente, fata-mente.
Suffixos nominales
-
Formen nomes d’outros nomes
-acu / a / o | diminutivo-dispectivo | rapazacu, moçaca, ruinaco |
-tsu / a / o | dispectivo | riatsu, fhogatsu |
-açu / a / o | augmentativo-dispectivo | barbaça, barcaça |
-ariu / a / o | officio, sitiu u daqué se guarda | operariu, herbario, almario |
-arru / a / o | dispectivo | bocarra, cabeçarra |
-ada/-a(d)u /-aho, -ades /-ahos |
collectivo, capacidá, épocha, instituçon | mangarau, potada, orbayada, obispau |
-al (-ar)* | árbolres, collectivo, pertenencia | castanyal, pescal, patatal, lhamargal, bardial |
-an / a / o | dispectivo, procedencia | manguan, quirosan |
-atu / a / o | dispectivo, peyorativo, instituçon | yerbatu, pazguata, baronato |
-ayu / a / o | dispectivo | babayu, simplaya, mazcayo, gandaya |
-axu / a / o | diminutivo-dispectivo | spantaxu, casaxa |
-ble | propiedá, capacidá, aptitude | heredable, amable |
-culu / a / o | diminutivo, propriedá | versículu, vermículu, opúsculu |
-eiru / a / o | collectivo, favorable, officio | sementeira, fhormigeiru, caldeiru, vagoneiru |
-ea / eu / eo | collectivo, monte de, qualidá | castanyeu, morea, tsoteo |
-ería / o | actividá, collectivo | carpintería, caserío, piratería |
-ete / -a | affectivo | amigete, periquete |
-etu / a /o | diminutivo-affectivo | carretu, mozqueta, sogete |
-iegu / a /o | frequentativo, patronímico, procedencia | mociega, cabraliegu, baratiego |
-ielhu / a / o | diminutivo | lhogarielhu, pandielha |
-içu / a / o | arrecendor, sabor, qualidá , diminutivo | perriçu, afhayadiço, carboniçu, tsamiçu |
-iscu/ a / o | semeyança | ariscu, burllesco, mourisca |
-in / a / o -icu / a -itu / a / o | diminutivo, emotivo, procedencia | rapazin, calhandino, tardina, solin, marroquin |
-ía / u / o | profession, titulatura, collectivo | advogacía, reitoría, xhentío, muyerío, |
-ientu / a / o | qualidá | friolientu, avarientu, fhamientu |
-ncia/ ies | abstracto | nacencia, caltenencia |
-on / a / o, os / es | augmentativo | berron, grandono, caleyon, berrona |
-osu / a / o | abundativo, qualidá | revesosu, gurbiçoso, prestosa |
-oîru/a (-or/a) | instrumental | curredoîra, treithoîru |
-ote / a | augmentativo | vieyote, allemanota |
-ucu / a / o | diminutivo, despectivo | casuca, homucu, ventanuca |
-me (n), -mes (-menes) | collectivo, quantidá | corname, pelame, cardume, negrume |
-nça / -ncia | abstracto, acçon, resultau | comparança, matança, figurança, alcordança |
-unyu / a / o | qualidá | fherrunyu |
-ura | qualidá, acçon, instrumento, collectivo | grandura, revoltura, lhambiadura, mancadura |
-scu / a / o | despectivo, diminutivo, qualidá | tsamuscu, pedrusca |
-
Formen nomes d’adiectivos. Los nomes que se deriven, communmente nomes abstractos, indiquen qualidá, propiedá, stau ou fhorma de ser:
-dá(de), -dahes | crueldá, dignidahes |
-ez, -ezes | altivez, honradezes |
-eza, -ezes | belheza, riquezes |
-ía | allegría, valentía |
-iç, -ces | tontiç, burrices |
-icie / a | calvicie, immundicia |
-or, -ores | altor, antsor |
-ude, -udes | magnitude, altitudes |
-
Formen nomes de nomes & adiectivos:
-ismo | doutrines ou systemas | realismo, symbolismo, federalismo, positivismos |
proceder ou pensar | holismo, servilismos | |
-ismu | fhorma peculiar | galicismu, snobismos |
términos scientíficos | daltonismu, rheumatismos |
-
Forma nomes & adiectivos d’outros nomes & adiectivos.
-
*-al : Ye feminino quando denomina al árbolre (la peral), masculino quando denomina l collectivu d’árbolres (el peral). -ar refier-se siempres al collectivu & cumo tal ye masculino (el perar), nun ye neutro.
–ista, -s | partidarios ou sectarios de doutrinas & systemas (de -ismo) | realista, symbolistas, positivista |
occupaçon, officio | dentistas, pianista | |
nomes patrios & gëntílicos | nortista, sudistas |
-
Formen nomes de verbos
-nte, s | actor | studiante, navegantes, combatiente |
-or, es | xhogador, inspectores, agressor | |
-çon, es | acçon ou consequencia | nominaçon, trahiçones |
-sion, es | aggresion, extensiones | |
-mento | acçon, instrumento, collectivo | armamento, fhardamento, instrumentos |
-miento | acçon, abstracto | apassionamiento, discernimientos |
-
Formen adiectivos de nomes
-acu / a / o | stau íntimu, pertenencia, procedencia | maniacu, austriaca |
-algo, s |
possesion | mayoralgo, calderalgos |
-a(d)u / o / -ada | provisto, intyeno, character | barba(d)u, amarielhaho, dentada |
-aico | referencia, pertinencia | xhudaico, prosaicos |
-al (-ar) | relaçon, pertenencia | campal, scholares |
-an / a / o | proveniencia, partidario, semeyante | quirosan, romanos, andaluza |
-enyu / a / o | qualidá, procedencia, semeyança | fherrenyo, extremenyu |
-enu / a / o | procedencia | tsilenu, peruana |
-ntu / a / o | provisto de, character, intyeno | corpulento, avarientu |
-es / a | relaçon, procedencia | cortés, maltesa |
-eu / a / o | relaçon, semeyança, materia | roxeu, fherrea, rubeo |
-este, s |
relaçon | agreste, celestes |
-estre, s |
terrestre, campestres |
Suffixos verbales
Los verbos nuœvos del romance formen-se normalmente pola addiçon de la terminaçon -ar a nomes & adiectivos.
Alquando, atopen-se fhormes derivades, cun l addiçon al radical d’un suffixu de los anteriormente vistos: -ent, -ex, -isc, -in, -et &c.
Son suffixos que transmitten a essos verbos matizes significativos speciales: frequentativos (acçon repetida), factitivos (attribuçon d’una qualidá ou maneira de ser), diminutivos & peyorativos. Sí q’ansí, aveza-se consideralos cumo suffixos verbales por si mesmos, cul todo de los sous morphemas. Tenrá-se ansí:
-car | frequentativo | scarabicar, zapicar, rabucar, apanyucar |
-ear | durativo | cabecear, salear |
-exar | spernexar, patexar | |
-entar | factitivo | apousentar, aparentar |
-ficar | clarificar, dignificar | |
-ecer | inchoativo | atapecer, scaeicer, entemicer |
-izar | factitivo | civilizar, utilizar |
-unyar |
intensivo | apalmunyar, amasunyar |
Suffixos adverbiales
Los dous suffixos adverbiales son -mente, procedente del nome lhatin mens, mentis “mente”, “spíritu”, “retientu”, & la terminaçon neutra -o.
Cumo mens yera feminin, axhunta-se a la fhorma feminina l adiectivu:
bondadosamente guapamente nuœvamente
Cun la fhorma neutra, tornaríen-se:
bondadoso guapo nuœvo
Delhes vezes la preposiçon DA (de+a) + una fhorma neutra ye equivalente:
da vezo da fheitho
Derivaçon parasynthética
N una análysis morphémica del adiectivu discastau & del verbo remocicar, verifica-se que:
- Lo primeiro forma-se del prefixu dis + el radical cast + el suffixu -au
- Lo segundo forma-se del prefixu re + el radical moç + el suffixu -icar
Un exame mas curiosu fhairá rescamplar non obstante que n intrambos casos el prefixu & l suffixu s’agglutinen al in par a los radicales casta & moç, puœsto que nun existen los nomes discasta nin arremoçu, nin tampouco l adiectivu castau nin el verbo mocicar.
Los vocablos que se formen pola aggregaçon simultanea de prefixu & suffixu al mesmu radical tyamen-se parasynthéticos. La parasynthésis ye particularmente productiva nos verbos, & la principal funcçon de los prefixos a- & in- (ã-) ye la de participar n essi typu special de derivaçon:
abotonar atapecer insurdecer imbarcar
Derivaçon regressiva
Ye l processu de derivaçon contrariu a los vistos, consiste na reducçon de la pallabra derivante por un falsu análysis de la suâ structura.
Tien importancia mayor na creaçon de nomes deverbales ou postverbales, que se formen por xhuntura d’una de les vocales -a, -e ou -u al radical del verbo.
afhalagar | afhalagu, afhalage |
amparar | amparu |
tyorar | tyoru |
errar | yerru |
sustentar | sustentu |
amostrar | amuœstra |
buscar | busca |
getar | geta |
catar | cata |
caçar | caça |
censurar | censura |
adiudar | adiuda |
comprar | compra |
pescar | pesca |
alcançar | alcance |
algamar | algame, algamu |
intamar | intamu, intame |
atacar | ataque |
(a)curtiar | corte |
aldericar | alderique |
alçar | alce |
tocar | toque |
sacar | saque |
costar | costu, coste |
trocar | truœca, truœque |
Composiçon
La composiçon ye formar una pallabra nuœva per union de dous ou mas radicales. La pallabra compuœsta arrepresenta siempres una idea única & autónoma, mũîthes vezes dissociada de les noçones expresses polos sous componentes.
Typos
Polo que diz a la fhorma, los elementos d’una voz compuœsta ye possible que stean:
-
simplemente xhuntos, conservando tal qual la suâ integridá:
quita-miehos
passa-tiempu
siempre-viva
canta-manyanes
-
intimamente xhuntos, por perdese la idea de la composiçon, casu n que se subordinen a un únicu accentu tónicu & suffren la perdiçon de la suâ integridá syllábica:
vaiven
viandante
agricultura
bienaventurar
maldizir
vanagloriase
D’ende strema-se la composiçon por xhuntura, que se scribe cun hýphen “–” de la de por agglutinaçon.