Vèi tamien: Atlas sonoru
Alphabeto phonètico (IPA) interactivo cun cada son
Vocales
- /a/ pan, canha
- /e/ pesu, queisu – (Centroriente)
- /i/ picu, venir – /binír/ ou /benír/
- /o/ corra, ouriégano – (in Centroriente), currer – /korrér/ ou /kurrér/
- /u/ argayu, xawuw – /ʃa(β)ú(wu)/
Esti idioma ye abondo mas ricu n vocales. Esta ye la suâ structura:
vocales orales | vocales nasales |
|
Semivocales
- /j/ wœy, reyno
- /w/ banzau, fhœw
Consonantes
- /b/ intamu pallabra ou tres nasal vacca, intrambos
- /β/ ente vocales ou tres consonante líquida acaba, barba. Al ser allophone (nun tener valor stremando vozes), anota-se /b/
- /d/ intamu pallabra ou tres nasal dar, andar
- /ð/ ente vocales ou tres consonante líquida vida, adapta. Al ser allophone anota-se cun /d/
- /ɖ/ lhuw, tyana – (zones)
- /f/ fradar, fhiyu – (commun)
- /ʁ/ (/g/) guarda, hagora, getar
- /h/ (/x/) hou, fhiyu – (Oriente)
- /x/ guaje, jitso, fréjole
- /k/ casa, kilo, que, cuœtu
- /m/ mar, amigu
- /n/ nada, scanhu – (zones)
- /ɲ/ extranyo (extraño), scanhu – (zones) nidio – (zones)
- /ŋ/ pan, avion, distincçon, punctu.
- /l/ limite (límite), calar
- /ʎ/ lhuw, tyana – (zones)
- /r/ caro, color
- /s/ saber, possible, enxame, extra
- /ʃ/ xawuw, próximo
- /t/ totsu, retacu
- /ʒ/ quasj, religïon, xheira – (Portugal & zones)
- /z/ fhazer, casa – (Portugal & zones)
- /ç/ caçador, moçu, çapatu, cielo – (Portugal)
- /θ/ caçador, çapatu, banzau, cielo, thema
Semiconsonantes
- /j/ ya, tyamar – (zones)
- /w/ wufanda, wœyu, awa, arruw: /arrú(wu)/
Africades
- /t͡s/ cotse, gotsu, martsar, tsamiçu – (zones)
- /t͡ʃ/ ou /t̠ɕ/ cotse, gotsu, tsamiçu – (commun) tyave, tyamar, muyer – (zones)
- /ʈ͡ʂ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar – (zones, !! vacqueira)
- /d͡z/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar – (zones)
- /ɖ͡ʐ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar – (zones)
- /d͡ʒ/ lhuw, arrestalhar – (zones)
- /c͡ç/ (/c/) in tyave, tyamar, muyer, caleya – (zones)
- Ye possible addicionar a esta lhista TX, usaho pouco, por harmonía cun Miranda: Txubir = xubir / chubir .
Possessivos | un possessor | varios possessores | |||
un obiectu | varios obiectos | un obiectu | varios obiectos | ||
1ªpersona | masculino | mîou | mîous |
nuœssu | nuœssos |
feminino | miâ | miês | nuœssa | nuœsses | |
2ªpersona | masculino | tou | tous |
vuœssu | vuœssos |
feminino | tuâ | tuês | vuœssa | vuœsses | |
3ªpersona | masculino | sou | sous |
sou | sous |
feminino | suâ | suês | suâ | suês |
* Les fhormes epicenes seríen: los/les mîos, los/les tos, los/les sos.
* Les fhormes periphrástiques invariables seríen: de mîou / de tou / de sou / de nuœsso / de vuœsso.
el | la | lo | los | les | |
a | al | ||||
cun | cul | ||||
de | del | ||||
in | nel | na | no | nos | nes |
pa | pal | ||||
per | pel | pela | pelo | pelos | peles |
por | pol | polo | pola | polos | poles |
so | sol |
Diphthongos Gràphicos | Occidente | Centroriente |
ei | ei / e (fem.) | e |
uœi | uei / uöi / uoi / ui | ue / ui |
ey / éi (verbos) |
ei | ei |
ou | ou / oi | o |
œu | ou |
ue / ui |
uî | ui / uei | u |
uœ | ou / uo / uö | ue / uo / ui |
w | w | uw |
wœ | gue / we / bue guo / wo / buo / gui / wi / bui / gua/ wa /bua / guö / buö / wö |
|
wu- | gu / wu / bu/ gu / wu / bu |
C | /θ/ /ç/ cun e i, y /k/ cun a,o,u |
Ç | /θi/ /θ/ /ç/ |
E | /e/ /i/ si átona (archiphonema /I/) (ɨ) |
G | /g/ archigraph. n cultismos /g/ /x/ /ʃ/ /Ʒ/ |
H | muda sola SIEMPRE |
I | /i/, /e/ si átona (archiphonema /I/) (ɨ) |
K | /k/ in vozes pre-romanes |
O | /o/, /u/ si átona (archiphonema /U/) (ʉ) |
S | /s/, /z/ muda n star, sciencia… |
U | /u/ si átona /o/ (archiphonema /U/) (ʉ) |
W | /w-/ > /bue/ /gue/ /wue/ /-w-/ > / -gu-/ /-ugu-/ |
X | /ʃ/ /s/ in cultismos in sýllaba lhibre /ʃ/, /s/ |
Y | /ʝ/ /i/ /tʃ/ /ʎ/ /0/ |
Z | /θ/ /z/ |
TY | /tʃ/ /ɖ/ /dʐ/ /tʂ/ /j/ /ʎ/ |
(I)TH | /it/ /ts/ /tʃ/ |
LH | /ɖ/ /dʐ/ /tʂ/ /ʎ/ /j/ nunca /tʃ/ |
Y | /j/ /tʃ/ /i/ /∅/ |
LL | /l/ optativo /l.l/ /ɖ/ /dʐ/ /tʂ/ /ʎ/ /j/ |
NH | /ɲ/ /n/ |
X | /ʃ/ /s/ |
XZ | /ʃ/ /θ/ /z/ |
XH | /ʃ/ /Ʒ/ /x/ /∅/ |
LR | /l/ /r/ |
TH | /t/ /θ/ |
FH | /f/ /h/ /x/ |
JS / SJ |
/Ʒ/ /s/ |
DV, DM | /b/ /m/ /lb/ /lm/ /bb/ /mm/ |
CT, PT | /t/ /p/ /ut/ /up/ /tt/ |
CC, PC | /θ/ /θθ/ /iθ/ /ç/ /lc/ |
Ç | /θ/ /θi/ /ç/ |
W | /w/ /ww/ |
Ö (œ) ye commodin & ye a ser qualquiera vocal ou mesmo muda.
El diasystema TX usa-se mal a penes nel verbo txubir.
U van los pronomes? Énclisys ou Próclisys?
Próclisys | Énclisys | Collocaçon de los pronomes obliquos átonos nes locuçones verbales |
Cun adverbio ou pallabra negativa:
–Ende se cultiva la paz & l harmonía. –Talvez y trahiga el recau que pedîu. -Nun te preoccupes, ho!. |
In phrase intamada por verbo:
-Vou diziyi que stou per-feliz. –Pretendîu-se arrescamplar todu aquel mysterio. |
Si la locuçon verbal nun venier precedida d’un factor de próclisys, el pronome átonu podrá dir tres el verbo auxiliar ou l verbo principal:
–Debo-y cantar una musiquina. –Debo cantay una musiquina. –Andaba-y diziendo lo cierto. -Andaba diziendo-y lo cierto. |
*Cun pronome substantivu:
–Todos t’adiudarán n esta xheira. –Aquelho me deixou plasmau. |
N oraçon reduzida d’infinitivo:
-Convien contay todo lo que passou. |
N habiendo factor de próclisys, el pronome átonu podrá dir inante l verbo auxiliar ou spuœis del principal:
–Nun y debo dizi’ lo cierto. –Nun debo diziyi lo cierto. –Nun y andaba diziendo lo cierto. –Nun andaba diziendo-y lo cierto. |
Cun PRONOME RELATIVU !!!!!!
– Los policías anden a la geta l rapaz que s’evadîu del local. – L antoxana ye l sitiu u me siento a gusto. Topicalizaçon: – Na cena vos quiero ver sin falta. |
N oraçon reduzida de gërundio:
-El director appaecîu avisando-lu del intamu d’examen. |
Cun locuçones in que l verbo principal ye participio:
a) Si nun houbier factor de próclisys, el pronome átonu dirá spuœîs del verbo auxiliar: –Tenía-y ditho lo cierto. b) Si houbier factor de próclisys, el pronome átonu dirá inante l verbo auxiliar: -Nun y tenía ditho lo cierto. |
Cun connector subordinativu !!!!!
-Fhairía esso si mi fhuer útile -Fhai falta que lu lheve a la fiesta |
Na frase imperativa affirmativa:
-Senyor, attienda-me, por favor! |
|
Cun preposiçon IN cun gërundio (Cun OD):
–In la comiendo, puœdes salir a la antoxana. |
N oraçon interrogativa intamada n pallabra interrogativa, cun verbo n infinitivo:
–Por que maltractame hagora? -Cumo convencete del mîou apprecio? |
|
In phrases exclamatives & interrogatives:
–Quanto mi costou deber martsar hagora! –Quanto vos debo por esti recau? |
Cun preposiçon IN cun gërundio (Cun OI):
–In dando-y la comida, ven pa fhuœra. |
|
In phrases optatives q’expressen voluntahes, previsiones…
–Que l futuro ti traiga suœrte! –Que Dîous lu bendiga. |