Transcripçon diaphonèmica: InterFhala
Esta ye cincielhamente la explicaçon del Scribir ansí, nun siendo elho ma un annexu a lo importante: los textos. Fhoi por razones práctiques: por haber 500 fhormes stremades cumo si fhueren d’idiomas differentes al transcribir por casu una taxonomía animal, ou homonymies impossibles, typu lhama (fholha) / tyama (fhœw), u disapaecen matizes drasticamente sin stremar na scriptura, in summa, por synthetiza’l todu l idioma. Intos arresolvimus crear una transcripçon diaphonémica inclusiva, un commun denominador q’aproximare les fhalielhes n un 93%: InterFhala.
El términu diaphon apaecîu per primer vez in phoneticistas cumo Daniel Jones & Harold E. Palmer. Jones, q’andaba mas interessau n transcribir & lhidiar cun la variaçon dialectal que cun la cognitividá l phenómeno, primitivamente usaba diaphon refiriendo-se a la família de sones que se realizen de maneira differente dependiendo dialectu, magar considera’ los fhalantes que son sones ermanos; la realizaçon d’un dialectu individual ou del fhalante d’essi diaphon tyamou-se variante diaphónica. Pol amor de la confusion relacionada cun la suâ utilizaçon, Jones posteriormente cunyou l términu diaphonema refiriendo-se al sou sen anterior de diaphon (la classe de sones) & usou la de diaphon por referise a les variantes.
(de Wikipedia)
Pronuncia-se localmente, uniformizaçon UNICAMENTE AL SCRIBISE.
Territorios / Idiomas (variantes)
- Oriental
- Nalonia Alta (centronorte)
- Ayerano (centrosur)
- Nalonia Baxa (occidental A)
- Quirosano (occidental B)
- Vaqueiro (Vranyes)
- Valdesano (occidental C)
- Palhuύu (occidental D)
- Lheones (berciano & cabreires)
- Senabres
- Mirandes
Referirémunos Al idioma cumo Fhala ou Bable (que gastaba Jovellanos), sin connotaçones territoriales. Lhendes administratives irrelevantes, cumo les identitaries.
Bases de transcripçon diaphonética:
- EL ROMANCE YE DIALECTU DEL LHATINO. El lhatino ye la referencia u da fheithu se speyará la transcripçon. Todo lo que sea lhatino, ye fhala.
Les vozes cultes scribiran-se da fheithu etymológïcamente, les vozes patrimoniales evoluides cun una etymologïa de mínimos (specialmente les que pierden consonante & diphthongen, vgr contar (computare) & outres vozes non lhatines lo mas phonético possible & cun la vocal mas piesllada, vgr curíu, catsiparru.
- Vocalismo ÁTONO proprio del romance: e & i tienen el mismu valor, in posiçon inicial mesmo tyegen a tirar a a (initium = /aníθiu/), ermano pa cun u & o. La transcripçon giará-se pela fhœnte lhatina. Como scribir historia, inicio, Lheon nun ha de duldase.
Resume: I ← E ← A → O → U
Vocalismo átono
-
A
E
E
I
I
O
U
U
En- In-
An-
Iniciales mirandes
A-
==>
/A-/
E-
==>
/EI-/
I-
O-
==>
/OU-/
U-
En- In-
==>
/Ãn-/
Cumo se ve, intrambos schemas tienen patron similar.
- Diasystemas: characteres, digrammas ou axhuws de characteres q’arrepresenten pronuncia variable dialectalmente. La systemaçon basa-se na tradiçon (cfr Coronas > “-Lh-“, &c.)
- El digramma “CH” nun tenrá nunca l valor /t͡s/ ou /t̠ɕ/. Nun fhai ma tracamundia’ les soluçones transcriptives (por dizilo cincielho, atomiza-les & torna interpretales cun subordinaçon total a les normes hispanyoles, vgr na toponymia resultando n incongruencies cumo “yana”, “chan”, ou refritos de la mena de calecha, mucher).
- Diphthongaçon occidental conservada na transcripçon.
- Sones diaphonémicos n una única fhorma interdialectal, si possible (quasj que siempre lo ye), cumo por casu usando l circumflexu “^” cumo diacrìticu marcando pronuncies stremades ente occidente & centroriente n casu vocales.
- Preferirá-se cumo base de transcripçon la pallabra mas extensa (normalmente la occidental), q’aveza contener todeles outres (el principio de “pallabres canguru“), vgr penheirina = peneirina, penheirina, penerina, penherina.
- Manda QWERTY, non la fhesoria, vgr “!!”, “h.”
Reflexion: Afigurai-vos que pola cifra fhalantes, se decidier supprimi’ les “Z” del castelhano por nun pronunciase n América. Como giase na pronunciaçon de Z del hispanyol europeo? Esto ye lo que yos succede a los fhalantes occidentales & orientales so una transcripçon simplaya. Por poner un par de casos, cun la orthographía “official” actual (reducçonista supremacista a la variante central) como se ye a saber u se diphthonga nes fhales orientales? Como se ye a saber que “F” s’aspira nes fhales orientales? Como se sabe como strema’ les soluçones differentes pa “LL” & “CH” nes fhalielhes? &c.
Véi tamien:
- Atlas sonoru
- Énclisys & Próclisys: quando los utilizar
- Alphabeto phonético (IPA) interactivo cun cada son
Alphabeto
a b c d e (œ = ö) f g h i j k l m n (ñ = ny) o p q r s t u v w x y z &
Vocales
- /a/ pan, canha
- /e/ pesu, queisu – Centroriente
- /i/ picu, venir – /binír/ ou /benír/
- /o/ corra, ouriegano – Centroriente, correr – /korrér/ ou /kurrér/
- /u/ argayu, xawuw – /ʃa(β)ú(wu)/
- /œ/ cuœntu, fhuœrte – zones
El casu de la Fhala de Miranda ye abondo mas rico. Esta ye la structura:
vocales orales | vocales nasales |
|
Semivocales
- /j/ wœy, reyno
- /w/ banzau, fhuœw
Consonantes
- /b/ intamu pallabra ou tres nasal vaca, intrambos
- /β/ ente vocales ou tres consonante líquida acaba, barba. Al ser allophone (nun tener valor stremando vozes), anota-se /b/
- /d/ intamu pallabra ou tres nasal dar, andar
- /ð/ ente vocales ou tres consonante líquida vida, adapta. Al ser allophone anota-se cun /d/
- /ɖ/ lhuw, tyana – (zones)
- /f/ fradar, fhiyu – (zones)
- /ʁ/ (/g/) guarda, hagora, getar
- /h/ (/x/) hou, fhiyu – (Oriente)
- /x/ guaje, jitso, frejol
- /k/ casa, kilo, que, cutu
- /m/ mar, amigu
- /n/ nada, scanhu – (zones)
- /ɲ/ extranyo (extraño), scanhu – (zones) nidio – (zones)
- /ŋ/ pan, avion, distincçon
- /l/ limite (límite), calar
- /ʎ/ lhuw, tyana – (zones)
- /r/ caro, color
- /s/ saber, possible, enxame, extra
- /ɕ/ (/ʃ/) xawuw, próximo
- /t/ totsu, retacu
- /ʒ/ quasj, religïon, xheira – (Portugal & zones)
- /z/ fhazer, casa – (Portugal & zones)
- /ç/ caçador, moçu, çapatu, cielo – (Portugal)
- /θ/ caçador, çapatu, banzau, cielo, thema
Semiconsonantes
- /j/ ya, tyamar – (zones)
- /w/ wufanda, wœyu, awa, arruw: /arrú(wu)/
Africades
- /t’s/ cotse, gotsu, martsar, tsamiçu – (zones)
- /t̠ɕ/ (/t͡ʃ/) cotse, gotsu, tsamiçu – tyave, tyamar – (zones), muyer – (zones)
- /ʈ͡ʂ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar – (zones, “!!”)
- /d͡z/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar – (zones)
- /ɖ͡ʐ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar – (zones)
- /d͡ʒ/ lhuw, arrestalhar – (zones)
- /c͡ç/ (/c/) tyave, tyamar, muyer, caleya– (zones)
- Ye possible addicionar a esta lhista TX, que s’utiliza pouco, pol amor de l harmonía cun Miranda: Txubir = xubir / chubir .
Scribiendo de mil maneires stremades diaphones (allophones) apuœrta-se a infinites fhormes de scribir, que al nun ser inclusives paecen fhales differentes, siendo per-danyible a la unidá del idioma.
Explicaçones addicionales
1– “wœ-“, Intamando pallabra n vez de “güe“. Poles realizaçones stremades phoneticamente d’esta sequencia: /gwe/ /bwe/ /we/, /gua/ /bua/ /wa/ &c.
- W final diagraphema arrepresentará alternativamente /u/ /wu/ /wo/ /bu/ /bo/ /o/ (nota: u & o finales son átones, cfr puntu 5) & fundamentando-se nel puntu 9: fhœw (fueu), xhuœw (xueu), arruw (arrugu/arrù), xawuw (xabugu/xabù/xaù) lhuw (lhubu/lhugu/lhú/) &c. Similar al neerlandes.
- Tamien inicial /wu/: (a)guya? (a)buya? > (a)wuya
2– Accentu gràphicu q’indica vocal tònica (agudu ou grave, tanto dá) mal a penes dirá cun proparoxìtones & oxìtones d’una vocal sola. Avulta nun ser necessariu n tyanes nin n agudes acabando n axhuw de vocales, visto la tendencia de la Fhala a acabar in vozes diphthongades (-au a maça…).
- Accentu indicando hiatos que se basa na norma hispanyola, afhayadiça & intuitiva: vía, podía, María.
- Los diphthongos crecientes & los finales son siempres tónicos, intos por defeitu nunca s’accentuarán: piertiga, pielagu, hœspide, wœrphanu, banzau, mercau.
- Terminaçones -on, -in, &c. son commumente agudes, ergo sin accentu: grandon, rapazin, camin, camion.
- Pallabres acabando n -s nun siendo desinencia quasj que son automaticamente agudes: intos, cabas, curriveras (excepçon “ménos” & pouques vozes mas). Tamien cun -n: tamien, daquien, (d)algien &c.
- Harmonizando cun mirandes, “ã-“: ampuntar > ãpuntar, ãtre > ente.
3– “&” (et) Integra todeles copulatives stremades (y / ya) n un signo solo.
4– “-oîru”,“-oîra“,“-eîra” por metáthesis de /i/: versatoriu = versadoîru (versadoriu), cobertoîra = (cobertoria), no oral nos “idiomas” de centroriente marca cambio sýllaba.
Razon: î quasj que siempre ye mudo nos “idiomas” de centroriente, ou indica alteraçon.
5– O/U & E/I átones, nun teniendo realmente valor distinctivu (véi intamu), excepto delhes vezes quando n posiçon final, fhœnte lhatina cumo sola referencia > gubierno.
Véi: archiphonemas /U/ & /I/.
6– Usará-se hyphen in TODOLOS pronomes átonos postpuœstos (n énclisys) cumo n portuges, excepto infinitivu + pronome (véi puntu 30), na partícula per- (evitando couses cumo perpercutir & tracamundios cun la preposiçon per) & xebrarán-se les partícules d’una pallabra si ye possible por TRANSPARENCIA MORPHÉMICA.
7– “todu” “todes” “toda” “todo” “todos”: schema de todolos participios bisýllabos & participios de la 2ª flexion verbal (ver puntu 22): sido, comidos, partidos. Los plurales + artículo amalgamen-se & pierden la -s: todolos, todeles.
Los participios masculinos singulares cambien la -d- por -h- na primer flexion verbal (comidu, partidu versus fala[d]u) & los plurales communes de la primera tamien la camuden (fhalahos). Basa-se na tendencia a elidise la dental al dir precedida de a ou de o átona, & d’arretenese mas al precedela o átona ou les vocales palatales i & e , y tamien de nun formar diphthongu a + o.
- ceho (harmonizando cun Miranda – fhai hiatu).
haidecompuœsto n ha + hi (hi =”eiquì”, vieyu locativo), quando impersonal. Caltiense ha diendo solo nes outres expressiones, vgr temporales: quantu tiempu ha que…?
8– Dobletes
- Acordar (deixar de dormir) versus alcordar (traher a la memoîra) > lhatino accordāre.
- La teima (zunna ou obstinaçon = /te(i)ma/ versus el thema > del lhatino thema.
- Catar (munyir, &c.) versus captar (apanyar, &c.)
- Mas versus ma ( “ma” = mas que, sinon. cfr “but”), &c.
Tamien
- ← “tras” versus “tres” →
- “infhoutar“ > “tener infhoutu” versus “sfhoutar” > “nun tener infhoutu”. (infautuare vs exfautuare)
- contra” (stático) versus “scontra” (movemiento)
- “
de daqué” versus “dalgo” (euphonía) - “
a mas“ = “pa de tras” = encima!”, “a mas de” = “pa tras de” - no = non absoluto (cfr mirandes nó, oppuœsto a “sí”).
hacia: pa, a, scontra ou cara a.(f)hasta: ta, del àrabeحتى (ḥatta). Per-presente na fhala quotidiana.- cumo “talque” versus como “de que maneira” (interrogativo)
- in sin: el “in” mal ye a penes un refhuœrçu : “da fheitho sin”. Nun ha dir siempre cun “sin”, ha hi occasiones que semánticamente ye impossible: *vou dir in sin ti. Mas razonable: *mirou-la n sin dizir dala pallabra = mirou-la n sin dizir pallabra ou miro-la sin dizir una / dala pallabra.
- “U” (statico / local) “quedarei u steas” = “unde” (movemiento / preposiçonal) “vou unde vaigas”. Delhes vezes intercambien-se por euphonía, intos esto ye un principio, non obstante nun seya d’absoluta complesion.
9–Sequencies -œw / -œn-
- Lhœw comprehende: lluego+lluegu+tsuegu+tsuego+llueo+llueu+lluibo+lluigo+lluigu+lluíu+tsuíu+lluou+tsuou+llougu+llou+chuogu+chougu+chou+yuögu+alluegu+alluigu+llougo, &c.)
- Fhœw fuau+fuebo+fuebu+fuegu+fuibo+fuibu+fuíu+fuogu+fuou+huebu+huegu+huego+hueu+huibu+huíu+huöu, fougo, fou &c.) Los plurales solo -s: fhœws.
- Fhœnte, pœnte, bœn.
Tamien
- Txubir = xubir (Miranda “chubir”)
10– Siendo la “n-” inicial siempre palatalizable, scribir “nh“, “ny” ou “ñ” al intamu pallabra ye cumo scribir rramu ou rroldana.
11– Til de nasalidá arrepresentando (muncho) mũîtho = /muntʃo/, strẽitho = /strentʃo/, &c.
12– “ss” “s” “ç” & “z” mirandeses caltenides, respeitando les sibilantes mediœvales.
13– Vozes patrimoniales evoluides derivades d’ “ex-” cun “s-” líquida (ex- nos cultismos). Respeita-se tamien la fhœnte lhatina “dis-“, “di-“, “de-“.
- Referencien-se nel hispanyol trans- (trans-) & tres– (tras-).
- El verbo “star“, magar ser muda n variantes essa s-, scribirá-se cumo n Miranda, Vozes derivades: staçon, stau, bienstar… (cfr “sciencia”).
14– Xhuntures cultes: Ou se caltienen todes nos cultismos, ou se quiten todes (si se quiten delhes arbitrariamente ya s’anden eguando normes!).
- Les xhuntures cultes de trés consonantes, ye silente la mediana.
- De duês, nun se pronuncia la primeira, DV, DM, advogau > /abUgau/ ).
- Excepçones les vozes patrimoniales: repunar (de repugnāre), fhitar + derivantes (fictare/fixare), catar = “mucir” (captare) & consonantes doblres de suffixos (-iccus, -ittus), &c.
15– Les terminaçones in “z” (in coda) nun camuden al plural cfr voz > vozes. Referencia: insurdecemiento les consonantes finales n aleman & holandes (vgr. Tag /tax/ singular > Tage /tagə/, plural).
16– Fhœntes lhatines qua cultismos: La fhœnte lhatina adapta-se per-bien a la fhala n sin falta fhaer “caricatures” (esto ye: importales del castelhano & lhœw deformando-les mangando-yos “x“, &c., casu de soxetu, oxetu), prefier-se nel casu nuœssu importales directamente del idioma padre cumo subiectu, obiectu, mas fieles a la fhœnte cumo pallabres non evoluides que son. Fhaeles evoluir arbitrariamente nun mos paeç de rigor.
- Los mas de los idiomas europeos respeiten la graphía lhatina ou griega & pronuncien la voz basando-se nos valores que les propries graphíes yos dan. Vgr exégësis in frances ye /ƐgzeƷƐz/, angles /ɛksɪˈdʒiːsɪs/, holandes /əkse:xəsə/ & portuges /izəgƐ:zə/. Automaticamente, inferiría-se na fhala un /eʃe:gesis/ ou un /iʃe:gisis/. Esto pensamus que ye lo que mas affecta la adaptaçon los cultismos, cumo cun -logïa & derivaçones: por casu, gëologïa sería /gIUlUgi:a/. Sí q’ansí la “G” ende podía considerase archigraphema comprehendiendo /g/, /ʃ/ ou /x/, lhibremente & concasando cun Miranda, que n estos casos tien /Ʒ/. Por stremar GË GÏ cumo archigraphema usará-se “trema” na vocal (Si se yos pon “x“, xebren-se les variantes augmentando la dissonancia cun les variantes & los idiomas europeos de referencia… cumo l casu de religïon, vgr — rexon ye “rexon” ou “rexion“?–)
- Contrariamente, los cultismos que s’adaptarun cun J nel club románicu & nos cultismos d’outros idiomas transcribiran-se cun “XH“: xhusticia. Razon: nun ser j primitivamente una lhetra lhatina & ser vozes polo commun per-evoluides.
Referencia: n aleman ta respeiten-se los diphthongos de los cultismos (-ae-, -oe-) tresladando-los cun umlaut (ökonomie, äther) por ser correspondientes gráphicamente, impossible pa nós, que habremus contentanos cun transcribilos simples a comunya cun la tradiçon.
Nota: “-logïa” NUNCA se pronunciou cun /ʃ/. Todolos cultismos passarun tradicionalmente cun /x/ pel hispanyol (fhai falta arremarcar q’issi son nun ye extranyu da fheitho al romance), & /g/ ye la pronuncia primitiva lhatina).
17– Possessivos: conservarán-se los femininos occidentales (véi harmonizaçon gráphica). Los plurales femininos diran cun “-es” por utilizalos de baliza identificatoria cara l exterior evitando tracamundios fhaziendo paece’ la Fhala parte l galhego ou l hispanyol.
18– “-iy-” ou “-yi-” les vozes que se realizen variablemente /ij/, /ji/, /i:/ ou /Ø/ vgr fhiyu, caciya, cuniyu, abeya. Paeç-se russo ий.
- lh (eilha), x (baixo), xh (viaije), g (araige) n variantes occidentales avezen-se pronunciar siempre cun i non etymológïco precediendo-lo, ou delhes vezes segiendo-lo. Al ser phenómeno regular, nun fhairá falta transcribilu.
19– Apóstrophos: “-r” l infinitivu tras un artìculu elimina-se por apóstrophu, vgr “carga’ los camiones“. Tamien s’apostrophen d’, q’, pa & ta (solo pante a) & pronomes. Phonotácticamente coida-se q’esti phenómeno scaeiç-se enforma.
- in, el que s’eliden tras & tres, nun lhevarán, so pena baltiar n una inflacçon de diacríticos.
20– “mos” tres “-n“, vgr quieren-mos. “nos” nos outros casos > quier-nos.
21– Nós / Vós > nós outros / vós outros > inclusivos/exclusivos. nel primer casu, empháticu nel segundu. Nós / vós outros = Nós / vós mesmos, nós / vós proprios.
- Tractamiento cortesía: tirará-se pela segunda persona l plural, cumo historicamente & cumo conservada indagora n delhes variantes: vós fhalais & optativamente (solo n singular), el pronome la terceira persona l singular solu ou cun senyor(a) ou el/la senyor(a).
22– Infinitivu substantivau cun mayúscula, vgr el Saber; el plural & pronominales será innecessario pola inexsistencia confusion: los saberes, el sabese. Verbos cun partìcula re–, addiciona-se una a- (expletiva), por afhita’ la tendencia del idioma, si l verbo ye separable & independiente > arrevivir = re-vivir, les fhormes nominales non: revivido. Non se fhairá esto último cun inchoativos (-ecer): renacer / arrenacer ou verbos inseparables: restaurar (*re + staurar)
23– Pretéritos de tercer persona singular: fhalou (/falou/ ou /faló/), comîu (/kUmieu/, /kUmú/ ou /kUmió/…), salîu (/salíeu/, /saliú/, /salú/, /salió/…):
- Stremen-se plurales participios de -ada (-ades) de plurales de -á (-ahes) por harmonizar variantes (-h- cumo diagraphema). Les -d- intervocáliques nun tienen mas difficultá al ignorase oralmente que n hispanyol.
- Imperativos d’infinitivos cun -ir = -ide por euphonía ou eugraphía. salii = salide.
- Conserva-se la -d- n -ude por harmonía cun Miranda: salude / saludes (cfr parede), aptitude.
24– Refiriendo-se al puntu 2, outres accentuaçones son da fheitho innecessaries, excepto fhormes verbales (terceires persones del plural de la primeira ente plusquamperfeito indicativo & futuro, ou perfeito indicativu & presente connectivu). Fhalaran > fhalarán / martsemus a hieri > que martsémus manyana.
- Usando la declinaçon de los verbos lhatinos, inconsequencies d’accentuaçon disapaecen: fhalaron > fhalarun = /falarUn/ (nel nuœssu variante /faloren/).
25– “-a, -an” pluscuamperfeito indicativo & “-e, -en” pal connectivu II. Quita ambiguidá & harmoniza les variantes. Si q’ansí insiste-se que l connectivu II ye a substituise pol pluscuamperfeito n todos casos, & que dialectalmente esti cabeiro tien la probabilidá de pronunciase -en.
26– Introduz-se da (de+a) cumo preposiçon independiente, formando locuçones adverbiales. Referencia: ultracorrecçones pseudocastelhanes vgr “lo hizo de a hecho“.
27– Masculinos in “-a” plural “-as“: cura / curas. Attençon!!! adiectivos invariables cun “-a“: les máchines autómatas. “-es“, ye deturpaçon & dexebra les variantes.
- -u plural –os: palu, palos
- Nomes in –or son tanto masculinos cumo femininos, plural -es
- Masculinos in -aw = -s fhöw / fhuöws
- -in, -an ou -z fhaen plural -os (na Fhala lheonesa n -es): rapaz / rapazos, xhabalin / xhabalinos
- Outres consonantes, -es
Nota: Delhos nomes in -u conserven el masculin del lhatin & fhaen el plural & l feminino por umlaut (metaphonía):
- Puçu (puteus) poça poços
- Surdu (surdus) sorda sordos
- Muçu (must(e)us) moça moços
Metaphonía per se: habría conservase cumo recursu expressivu, essa yera mayormente la tendencia nos tiempos de los wœlinos: (tUntu!), “que tuntu yes!”, “andes todu cagEu & mexEu”, “issi pIrru nun fhai ma lhadrar”.
28– Neutros
Neutro materia los nomes q’indiquen nidio materia, & outros a explicar a baxo, apparentemente masculinos pero neutros, acaben cun -o:
- Nomes nidios de materia que ya yeren neutros in lhatino: vino (vinum), ouro (aurum) &c.
- Nomes nidios de cibeira & plantes comestibles que son a tener artículu ou determinante antepuœstu masculin: ayo (alium), cenoyo (foenicum) trigo (triticum) &c.
- Expressiones temporales (matiz adverbial), cumo meses
mayu> mayo. - Nomes que vienen de nomes abstractos & participios neutros lhatinos cun -um : vocabulario, dominio, conseyo, augmento, gubierno, &c. (avezen ser terminaçones -io, -(i)ento, &c.). Essa -o ye átona, nun quita ser a pronunciase -u.
- Nomes territoriales cun un aquel d’infinidá, continuidá: cielo, oceano, mundo, rîo &c.
- Nomes assimilables a xhente cumo públicu, mundo &c. Utilizarán-se compuœstos de xhente de plural inclusivo neutro: xhente europeo (non europeos & europees).
- Nomes oriundos griegos (frequentemente professiones) acabando n -o nun son neutros, son masculinos cumo los q’acaben cun -a) el / la dermatólogo bonu / bona, el phenómeno extranyu.
Nota
-
- Nin nomes abstractos femeninos nin collectivos se tratarán de neutros:
- “arte” ye feminino abstracto & egua-se por pieces d’arte, por ende arte moderna. Cumo philosophìa, sciencia, &c.
- Queisu acaba n –u por venir del lhatino caseus que ye masculino, siento tamien materia, d’ende l adiectivu fhairá-se concasar neutru: Queisu blranco.
- Tiempu tien forma masculina por venir de tempus, sí q’ansí ye nome de la 3ª declinaçon lhatina NEUTRU, d’ende concordancia neutra: tiempu malo.
- Nin nomes abstractos femeninos nin collectivos se tratarán de neutros:
-
- La posiçon adietival nos neutros: antecediendo solo ha hi partícula masculina ou feminina, postpuœsto ye quando apaeç el neutro: bona lheithe versus lheithe bono.
29– CD & CI Paeç-mi vs quiero-te, magar nun se stremar nes mas de les variantes. Al ser átonos son pronunciables “i” ou “e” (ver puntu 2). Referencia: mũîtha de la grammática l frances solo ye a vese na scriptura (cfr. parle, parles, parlent, pronunciaçon = /parl/) véi “mi” “ti” dativos. & “me” “te” accusativos.
30– cun: contracçones: oralmente ha hi bayura realizaçones (/kula/-/kola/-/kuna/, &c.), contrahi-se la fhorma cul, contrahi-se n todeles variantes, talque al, del, pal, sol. Outres fhormes nun se contraheran: cun la, cun lo, cun los, cun les.
31– N velar /ŋ/: les -n finales son velares: pan (realiza-se quasj “pang”), tamien n axhuws cultos que tan bien marcaben los lhatinos: distincçon /distiŋθjoŋ/.
32– Artículos
- Daqué comporta-se n cierta maneira cumo l angles “some“.
- Lo nun ye possible anteceder al nome. Torna nome adiectivu, adverbio, locuçon preposicional ou oraçon relativo cun ‘que‘:
“Lo guapo”.
“Lo mas aina possible”.
“Lo de wœy”.
“Lo que ti dixi”.
- Lo acompanyará un adiectivu masculin ou feminin:
“lo pequenhu / lo pequenha que ye”.
- Lo + adiectivu fhai referencia al conceitu q’issi adiectivu expressa, ou tamien quantidá. Siempre la terminaçon neutra n -o:
“Lhevo lo xhusto pa comprar pan”.
Importante: nominalizando adiectivos que se relacionen cun percepçones sensoriales, Lo ye a remplaçase por el, que n isti casu ye possible ser nominalizador. Ansí:
- El blranco ye mantsadiço / Lo blranco ye mantsadiço.
- El frío ye matador / Lo frío ye matador.
- Nun mi presta l ácido / nun mi presta lo ácido.
Tenéi al algame siempre un diccionario etymológïco (hagora nun ha hi disculpa, Google ye l vuœssu meyor amigu).
Diphthongos
Diphthongos Gràphicos | Occidente | Centroriente |
ei | ei / e (fem.) | e |
uœi | uei / uoi/ uöi / uai / ui | ue / ui |
ey / éi (verbos) |
ei | ei |
ou | ou / oi | o |
œui / -œw | ou | ue / ui |
uî | ui / uei | u |
œ | a / e / o / ö /∅/ ou | e / i / ue / ui /∅ |
w | w | uw |
wœ | gue / we / bue guo / wo / buo / gui / wi / bui / gua / wa / buö / guö / wö | |
wu | gu / wu / bu / gu / wu / bu |
Circumflexu “^”, quando la vocal ye muda normalmente nes fhasteires centrorientales, sí q’ansí:
- In poucos casos indica al in par modificaçon: dîou, suâ
- Na Cabreira & tamien ayures quasj que siempre î = ei / ie truîtha=/trueita/, /comîu/=/kUmieu/
- îo: la î siempre se pronuncia variantes n isti axhuw. Esta sequencia n mirandes O ye mudo mîou = /miu/
Trema “¨”
- indica se’ la vocal ö (œ) totalmente variable & tien qualquier valor (segun zona): a, e, i, o, ö, ou, uö, & tamien muda.
- “gë” “gï” indica que la “G” tamien ye variable (valores segun zona): xe, xi, je, ji, h.e, h.i (normalmente n cultismos).
“w”, “doblre u”, consta de u+u, indica n occidente l inxertu d’una /u/ precedente n daqué variantes por influir /w/ na sýllaba de tras: awa (auua), lhewa, yewa, frawa, &c. (cfr agua/augua, lhegua/lheugua, yegua/yeugua). Véi puntu 1.
Visto la inexistencia vocales pieslles átones n intamu absolutu pallabra n Miranda, avulta innecessario la transcripçon de Ou– & Ei- non etymológïcos (& an- / –oij-), úniques possibilidahes qua intamu vocálicu estes: a-, ou-, ei-, razon: E = EI, O = OU, EM, AM, IM = AM, siempre. Pal oral.
Valores
C | /θ/ /ç/ cun e i, y /k/ cun a,o,u |
Ç | /θi/ /θ/ /ç/ |
E | /e/ /i/ si átona (archiphonema /I/) (ɨ) |
G | /g/ archigraph. n cultismos /g/ /x/ /ʃ/ /Ʒ/ |
H | muda sola SIEMPRE |
I | /i/, /e/ si átona (archiphonema /I/) (ɨ) |
K | in vozes grieges |
O | /o/, /u/ si átona (archiphonema /U/) (ʉ) |
S | /s/, /z/ muda n star, sciencia… |
U | /u/ si átona /o/ (archiphonema /U/) (ʉ) |
W | /w-/ > /bue/ /gue/ /wue/ /-w-/ > / -gu-/ /-ugu/ |
X | /ʃ/ /s/ in cultismos in sýllaba lhibre /ʃ/, /s/ |
Y | /ʝ/ /i/ /tʃ/ /ʎ/ /∅/ |
Z | /θ/ /z/ |
C, c ce /θ/ ente e,i,y (/ç/ in mirandes) /k/ ante a,o,u.
Ç, ç ci ou cedilha, /θi/ ou /θ/, /ç/ pronunciada simple n daquè vozes: “çapatu”, “caçurru”, quasj que siempre nun siendo sýllaba cabeira. Si anda na cabeira sýllaba, ye a ser simple ou /θi/. Alternativamente: fhuœrza + fhuœrcia = “fhuœrça” (fhuœrçes); cfr. “-antium-am / -anteum-am”. Véi: yod primeira.
E, e /e/ ou /i/ si átona (archiphonema /I/).(ɨ).
G, g ge /g/ in “-logïa”, “gëo-” & outros cultismos /g/, archigraphema /x/ ou /ʃ/ (, (in Miranda /Ʒ/). Quando nun coinciden les pronuncies lusa & hispana n /g/, cumo lo fhaen in “gë”, “gï”, marcará-se cun trema posterior.
H, h hatse, sola silente SIEMPRE. Per-util eguando diagraphemas, por casu nos participios de la 1ª neutros & outres fhormes verbales & ye possible pronunciar /d/ dependiendo la variante: fhalaho, ceho.
I, i i /i/ ou /e/ si átona (archiphonema /I/) (ɨ).
J, j i lharga, usa-se arrepresentando /Ʒ/ nel digramma -js- in quasj, resjstir, vjsitar, &c. & /x/ in guaje, jitsu, frejol, jamon. Estes cabeires vozes, mas que ser propries de la fhala, son modismos del hispanyol asturiano.
O, o /o/ ou /u/ si átona (archiphonema /U/). (ʉ).
Ö, ö (œ) = ethel, commodin. Qualquiera vocal ou OU (fhœw, lhœw).
Q, q qu /k/ iéresis optativa quando -u- pronunciada (seqüencia).
S, s esse /s/ (muda delhes vezes in star, sciencia; /z/ ente consonantes in Miranda).
U, u u /u/ si átona ye tamien a realizase /o/ (archiphonema /U/). (ʉ).
W, w we /w/ > /bu/ /gu/ /wu/. (puntu 1 & 9)
X, x xe /ʃ/ (/ɕ/), /s/ in cultismos in sýllaba lhibre tamien habría poder pronunciase /ʃ/> éxodu > /éʃodu/ ou /éʃudu/.
Y, y ypsilon /ʝ/, /i/ (in cultismos), in delhes variantes /tʃ/. In Miranda & outres variantes al sur alternativamente /ʎ/.
Z, z zeta /θ/. /z/ Miranda & outros dialectos.
Digrammas + diagrapemas
TY | /tʃ/ /ɖ/ /dʐ/ /tʂ/ /j/ /ʎ/ |
(I)TH | /it/ /ts/ /tʃ/ |
LH | /ɖ/ /dʐ/ /tʂ/ /ʎ/ /j/ nunca /tʃ/ |
Y | /j/ /tʃ/ /i/ /∅/ |
LL | /l/ optativo /ɖ/ /dʐ/ /tʂ/ /ʎ/ /j/ |
NH | /ɲ/ /n/ |
X | /ʃ/ /s/ |
XZ | /ʃ/ /θ/ /z/ |
XH | /ʃ/ /Ʒ/ /x/ /∅/ |
LR | /l/ /r/ |
TH | /t/ /θ/ |
FH | /f/ /h/ /x/ |
SJ / JS | /Ʒ/ /s/ |
DV, DM | /b/ /m/ /lb/ /lm/ /bb/ /mm/ |
CT, PT | /t/ /p/ /ut/ /up/ /tt/ |
CC, PC | /θ/ /iθ/ /ç/ |
Ç | /θ/ /θi/ /ç/ |
W | /w/ /ww/ |
CH > /k/ character NUNCA /tʃ/. Ansí s’evita la identificaçon del son cun isti digramma, disatomizando n sin equìvocos outres soluçones gráphiques, dependiendo de la fhœnte lhatina (ts, y, ty).
- Usará-se TX pa marcar /tʃ/ & /ʃ/ nun coincidentes nos dialectos portugeses (vgr. mirandes chubir = txubir =xubir).
DV, DM > Nos cultismos, muda la primer lhetra.
LH > /ʎ/,/ɖ/,/dʐ/,/tʂ/ nos outros casos d’allophones de /ʎ/ a comunya cun la suâ evoluçon.
- Caltien-se la LL nos cultismos & outres derivaçones complexes, que parten d’una metáthesis de la voz lhatina primitiva vgr pallabra (parabola) pelligro (periculum) millagro (miraculum), Carllos (Carolus) ou pronuncia optativa l, l-l ou lh: collaborar, collateral, &c.
Nota: “collor”, “rellatar”, por que, si nun ye doblre la fhœnte lhatina?
LR > si ha hi duês soluçones territoriales. Evidentemente pronunciará-se ou “l” ou “r” dependiendo la variante: plraça, oblrigau, umblrigu.
Ñ > /ɲ/ (NY) contempla-se scribir ny in tecles internacionales. Scribe-se quando la pronuncia ye la tradicional “ñ” n todeles variantes (ñ “total”). Quando essa “ñ” ye /n/ ou //ɲ/ dependiendo la variante, scribe-se “nh” & ye diagraphema: cabanha > /kabaɲa/ ou /kabana/. Interessa marca’ la differencia & strema’ les realizaçones respeitando l schema la fhala, non interessen les lhetres per se, podría mesmamente indicase cun outres combinaçones. Nota: si la voz vien d’una yod segunda siempre ye /ɲ/ (ñ).
- Ha hi unes pouques vozes: conhocer & denheiro (& delhos meses del anhu) que se pronuncien /ɲ/ (ñ) n bien poucos sitios.
- Quando ha hi /ɲ/ (ñ) inicial siempre ye palatalizable & nun fhai falta scribila (daquien scribe “rr” al intamu pallabra?).
XH > Nos casos u se presenta n daqué variantes /Ʒ/ ou ta /x/: xhenheiro, arranxhar.
- Al intamu voz ye mudu nel “idioma” d’Oriente xhugu, xhuntar, xhelo = /ugu/, /uŋtar/, /elu/.
XZ > Solo nos pretéritos de “fha(z)er“. Pronunciará-se segun el fhalante /ʃ/, /θ/ ou /z/. Referencia: wallon, breton.
TY > Digramma de todolos allophones de CL-,PL-,FL- iniciales lhatinos, /tʃ/, no mas d’occidente, /ɖ/,/dʐ/,/tʂ/ /cç/ n outres zones palhuœces & d’Occidente, /j/ n ayerano & /ʎ/ ayures.
Multigrammas
ITH > arrepresenta la resulta de la yod quarta lhatina “-ct-“, “-lt-“. Interpreta-se alternativamente cumo “-it-“, “-ts-” (Ayer + Trubia + Vranyes ou “-(i)ch-” dependiendo del lector & ta de la variante: “mũîtho” = “muito” “mueito” “muicho” “muncho” “mutso” “mucho”. El til de nasalidá arrepresenta la fhorma muncho).
“CH” (/tʃ/) puro que nun vien de la yod 4ª (sabe-se bien por exsistir al in par n hispanyol & portuges) scribirá-se cul digramma “ts”: cotse, gotsu, zafarrantsu, &c.